سدیم – نکات بسیار مهمی که باید در مورد این ماده بدانید
سدیم یا ناتریم یک عنصر شیمیایی جدول تناوبی است که نماد آن Na سدیم، یک فلز واکنش‌دهنده نرم مومی‌شکل است که به گروه فلزات قلیایی که از نظر ترکیبات طبیعی فراوان هستند (به‌ویژه آب نمک و هالیدها ) تعلق دارد.این عنصر بسیار واکنش دهنده است و با شعله زرد رنگی می‌سوزد در آزمایش‌های مربوط به هوا اکسید می‌شود و به شدت با آب واکنش می‌دهد از این رو باید همیشه در زیر نفت یا روغن نگهداری شود.
ویژگی‌های مهم
این ماده در دمای معمولی اتاق آنقدر نرم است که با چاقو بریده می‌شود. رنگ آن سفید مایل به نقره ای است و در هوای آزاد واکنش داده و تیره رنگ می‌شود. این عنصر بسیار واکنش‌دهنده است و از این جهت هرگز به‌صورت آزاد در طبیعت یافت نمی‌شود. اگر آن را در آب بیاندازیم، در آب غوطه‌ور شده و آن را تجزیه کرده هیدروژن آزاد می‌کند و هیدرواکسید می‌سازد. این ماده در واکنش با آب فوراً آتش می‌گیرد ولی در آزمایش‌های مربوط به هوای معمولی در دمای زیر ۳۸۸ کلوین آتش نمی‌گیرد. رنگ سدیم در فشار بالا تغییر می‌کند در فشار ۵/۱ بار سیاه رنگ در فشار ۹/۱ بار به یک ماده قرمز شفاف تبدیل می‌شود و پیش‌بینی می‌شود برای تبدیل شدن به ماده‌ای کاملاً شفاف به فشار ۳ باری نیاز است .دگر شکلی سدیم در فشار بسیار بالا اتفاق می‌افتد.
کاربردها
سدیم، در حالت فلزی عنصر لازم برای ساختن استرها و ترکیبات آلی است. این عنصر قلیایی به‌وجود آورنده عنصر حیاتی نمک طعام (کلیرید سدیم) نیز هست. کاربردهای دیگر عبارتند از:
استفاده در برخی از آلیاژها برای بهبودی ساختارشان استفاده در ساخت صابون و ترکیبش با اسیدهای چرب NAK آلیاز سدیم و پتاسیم یک ماده مهم منتقل کننده حرارت است.
تاریخچه
مدت زمان زیادی است که سدیم (SODA) به‌صورت ترکیبی شناخته شده است. این عنصر در سال ۱۸۰۷ توسط Sir Humphry Davy از طریق عمل الکترولیز هیدروکسید سدیم جدا شد. در اروپای قرون وسطی ترکیبی از آن به نام لاتین Sodanum برای تسکین سردرد استفاده می‌شد. نماد جدید این ماده NA از لاتین جدید Natrium که در زبان یونانی که نوعی نمک طبیعی است می‌آید گرفته شده است.
ترکیبات
نمک طعام یا معمول‌ترین ترکیب این ماده است. اما این عنصر در کانی‌های بسیار دیگری از قبیل آمفیبول کریولیت، هالیت ،soda niter،زئولیت ،و ….. به‌وجود می‌آید. ترکیبات این عنصر برای صنایع شیمیایی شیشه‌سازی فلزی ساخت کاغذ صنعت نفت ساخت صابون نساجی کاربرد دارد. صابون معمولاً یک نمک‌سدیم از اسیدهای چرب است .
هشدار
سدیم، در حالت پودر در آب خاصیت انفجاری خواهد داشت و با عناصر دیگر به راحتی تجزیه و ترکیب می‌شود. همیشه باید با آن
عنصر با مراقبت کامل کار کرد. و باید در نفت یا روغن‌های مخصوص نگهداری نمود.
نقش آن در بدن
لزوم نمک که منبع اصلی سدیم است از قرن‌ها پیش شناخته شده است، اما در سال ۱۳۱۶ ه.ش. این ماده به عنوان یک عنصر ضروری شناخته شد. در بسیاری از کشورها تنها منبع نمک تبخیر آب دریا است. سدیم بیشتر در مایعات خارج سلولی بدن، مایعات داخل عروق خونی و مایعاتی که اطراف سلول‌ها را احاطه کرده است وجود دارد. حدود ۵۶ گرم یا ۵۰ درصد کل سدیم بدن در این مایعات جایی که قسمت مهمی از محیط سلول را تشکیل می‌دهد یافت می‌شود. در شرایط طبیعی، میزان سدیم موجود در سلول‌ها کم و به اندازه ۱۰ درصد کل سدیم بدن است. بدن نیز همیشه آن را به خارج از سلول‌ها می‌راند، ۴۰ درصد از باقیمانده‌ی آن در اسکلت استخوانی بدن یافت می‌شود. در کودکان غضروف استخوان می‌تواند به عنوان ذخیره سدیم عمل نماید. تهی شدن ذخیره سدیمی بدن به ندرت و فقط در مواردی ممکن است دیده شود که جذب کاهش، نیاز افزایش و محدودیت آن برای مدت طولانی ادامه یافته باشد.
ترشحات مختلف روده‌ای از قبیل صفرا و شیره پانکراسی حاوی مقادیر فراوانی از این ماده هستند. به طور طبیعی روزانه حدود ۳ تا ۷ گرم سدیم، یا ۷/۵ گرم نمک خورده می‌شود ولی این مقدار ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد. ۲ قاشق چایخوری نمک محتوی ۴ گرم از این ماده است و بدن از عهده بیش از این مقدار بر می‌آید. اگرچه مصرف بیش از حد سدیم می‌تواند مسموم‌کننده باشد، ولی مقدار زیادی که موجب مسمومیت گردد (۳۵ تا ۴۰ گرم) بی‌نهایت بدمزه بوده و احتمالاً داوطلبانه مصرف نمی‌شود.
مقدار کمی سدیم، از معده جذب می‌شود ولی بیشتر جذب آن از طریق روده کوچک به سرعت انجام می‌گیرد. سدیم جذب شده به وسیله جریان خون به کلیه حمل می‌شود و در آنجا این عنصر تصفیه شده و مجدداً به مقداری که برای بدن لازم است به خون برگردانده می‌شود. زمانی که نیاز به آن افزایش یابد، از طریق عمل بعضی از هورمون‌ها جذب مجدد آن از کلیه تحریک می‌گردد. و بالعکس، زمانی که مصرف آن افزایش یابد، ترشح این هورمون‌ها به منظور کم کردن نگهداری سدیم کاهش می‌یابد. مقدار آن در ادرار بستگی به رژیم روزانه دارد، موقعی که مصرف زیاد است افزایش یافته و هنگامی که مصرف کم است کاهش می‌یابد. مقداری سدیم هم در استخوان به عنوان ذخیره برای موقع احتیاج جای می‌گیرد. از آنجایی که مقدار سدیمی که می‌تواند در حجم معینی از ادرار دفع شود محدود است، اگر مقدار سدیم در رژیم غذایی بیش از قابلیت دفع کلیه شود، مقدار آن در خون و مایعات بدن زیاد خواهد شد و سبب تحریک مرکز تشنگی در مغز می‌گردد و این حالت منجر به مصرف مایعات بیشتری می‌شود و مایعات بیشتر به کلیه اجازه دفع ادرار بیشتر و در نتیجه دفع سدیم بیشتر را می‌دهد با کاهش تشنگی مقدار این عنصر در خون نیز کم می‌شود.
مقداری از سدیم بدن نیز از طریق ادرار از دست می‌رود. به‌طور طبیعی این مقادیر خیلی کم است (کمتر از یک گرم)، اما سدیمی که در شرایط محیطی گرم یا تب (منجر به افزایش عرق می‌شود) از دست می‌رود، قابل ملاحظه است. مقدار کلر و سدیمی که در تابستان در منطقه استوا از دست می‌رود ، حدود ۵ تا ۶ گرم گزارش شده است.
اگر مقادیر از دست رفته از پوست زیاد باشد هورمون دوباره ترشح شده و با تحریک کلیه مقدار سدیم بیشتری نگهداشته و کاهش آن را به حداقل می‌رساند.
حدود ۹۰ -۹۵ درصد اتلاف طبیعی سدیم بدن از طریق ادرار و مابقی از راه مدفوع و عرق است. به‌طور طبیعی مقدار سدیمی که روزانه دفع می‌شود مساوی با مقدار دریافتی است.
در مواردی که بیش از ۴ لیتر مایعات از دست برود به ازای هر لیتر اضافه بر این ۴ لیتر حدود ۲ گرم سدیم (۱ قاشق چایخوری نمک) توصیه می‌شود تا جانشین سدیم از دست رفته باشد.
سدیم، در مایعات خارج سلولی به نگهداری تعادل طبیعی آب کمک می‌کند و اثری مشابه پتاسیم در داخل سلول برای نگهداری طبیعی موازنه آب دارد. به طور طبیعی بدن قادر به برقراری موازنه سدیم در خارج و پتاسیم در داخل سلول است این امر موازنه آب بین داخل و خارج سلول را تنظیم می‌کند.
در صورتی که مقدار آن درون سلول افزایش یابد و سلول نتواند با سرعت کافی آن را به بیرون براند، آب، جهت رقیق کردن سدیم و به غلظت طبیعی رساندن آن وارد سلول شده و منجر به ورم یا ادم می‌گردد.
اگر آب زیادی وارد سلول شود منجر به مسمومیت آب می‌گردد. نگهداشتن میزان سدیم در سطح پایین در داخل سلول از چنان اهمیتی برخوردار است که سلول‌ها دایماً مقدار اضافی آن را که وارد آن‌ها می‌شود به خارج می‌فرستند.
در اثر عرق کردن و از دست دادن آب و سدیم از طریق پوست، موازنه آب در بدن به هم می‌خورد. با آشامیدن آب به تنهایی،آب اضافی جهت رقیق کردن پتاسیم داخل سلولی وارد سلول می‌شود. این امر سبب کاهش فشار خون می‌گردد و با خروج پتاسیم از درون سلول شخص احساس خستگی خواهد کرد.
سدیم با بی اثر کردن عناصری که تشکیل اسید می‌دهند، بدن را در حالت خنثی نگه می‌دارد. مانی که در مایعات بدن مقادیر زیادی از عناصر تشکیل دهنده اسید ظاهر شوند ،سدیم به منظور مقابله با حالت اسیدی، می‌تواند از ذخایر استخوانی آزاد شده و اسید را بی‌اثر کند.
این ماده در انتقال پیام‌های عصبی نیز نقش دارد و اگر تعادل بین سدیم خارجی و داخلی سلول طبیعی نباشد ، انتقال پیام‌های محرک عصبی نمی‌تواند انجام گیرد.
همچنین برای جذب قند (گلوکز) و انتقال سایر مواد مغذی از غشاء سلول ضروری است. این عنصر در کنترل انقباض ماهیچه‌ها نیز نقش مهمی را در بدن ایفا می‌کند. امروزه در آزمایشگاه‌ها با استفاده از دستگاه الکترولیت آنالایزر میزان سدیم خون را اندازه‌گیری می‌کنند.
مقدار لازم آن برای بدن :
مقدار مورد نیاز این ماده برای رژیم روزانه هنوز تعیین نشده است، ولی به طوری که مشاهده شده مقدار سدیم مصرف بیش از مقدار احتیاج است. از |آنجایی که رژیمی که ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌گرم حاوی این ماده می‌باشد برای اکثر مردم بسیار بدمزه است، احتمال مصرف سدیم ناکافی بعید به نظر می‌رسد. این نشان می‌دهد که مقدار توصیه شده ۵۰۰ میلی‌گرم، حدود ۱۰ برابر مقدار لازم جهت تعادل سدیم است. کودکان مقدار بیشتری سدیم از راه مدفوع از دست می‌دهند و همچنین برای رشد، نیاز زیادتری به سدیم دارند. بنابراین احتیاج آنان به این ماده به ازای واحد وزن بدن، بیشتر از بزرگسالان است.
در دوران بارداری نیز که حجم مایع خارج سلولی افزایش می‌یابد ، نیاز به آن بیشتر می‌شود.
کمبود سدیم
کمبود اولیه غذایی این ماده در انسان تاکنون دیده نشده است، ولی عوارض کمبود ثانویه با افزایش دفع سدیم و به واسطه اسهال، استفراغ، شدت تعریق در هوای گرم و نارسایی غده فوق کلیوی بروز می‌نماید. از نشانه‌های کمبود آن می‌توان استفراغ، بی‌اشتهایی، ضعف عضلانی و انقباض دردناک ماهیچه ها را نام برد. ضعف و از حال رفتن در اثر نارسایی جریان خون نیز مشاهده شده است.
منابع غذایی
منابع غذایی سدیمی دو دسته‌اند:
یک دسته به طور طبیعی حاوی این هستند و دسته دیگر در مراحل تهیه به آن‌ها افزوده می‌شود.
نمک و سایر ترکیبات سدیمی به هنگام فرآیند مواد غذایی به آن‌ها اضافه می‌گردد. سدیم به مقادیر مختلف در غذاها موجود است. به طور کلی در غذاهایی که منشاء حیوانی دارند، بیشتر از آن‌هایی است که ریشه گیاهی دارند. مقدار کل سدیم موجود در غذاها معادل سدیم موجود در آن به اضافه مقدار نمکی است که در موقع تهیه به آن افزوده شده است. برای مثال، سیب‌زمینی خام به ازای ۱۰۰ گرم حاوی ۱ میلی‌گرم سدیم است. اما همین وزن سیب‌زمینی به صورت چیپس حاوی ۳۴۰ تا ۱۰۰۰ میلی‌گرم سدیم می‌باشد.
این مطالب را نیز بخوانید: